We moeten opnieuw leren delen. Waarom de commons de morele infrastructuur van de 21e eeuw vormen
We leven in tijden van oververhitting — van het klimaat, van de markten, van onze eigen hoofden. Achter de vele crisissen (energie, zorg, woning, vertrouwen) schuilt een dieper probleem: we zijn vergeten hoe we iets samen kunnen dragen. Onze samenleving draait op privatisering en competitie, maar niet meer op gemeenschappelijkheid. En precies dat is wat de komende decennia opnieuw uitgevonden moet worden: de commons als morele infrastructuur van de toekomst.
De vergeten dimensie van samenleven
De voorbije vijftig jaar hebben we leren spreken in de taal van ‘individu’ en ‘markt’. We zijn consumenten van alles geworden: van zorg, van energie, van cultuur, zelfs van gemeenschap. Maar de samenleving blijkt geen supermarkt. Ze werkt alleen als we bereid zijn om te delen, te zorgen en te onderhouden — ook zonder onmiddellijk rendement.
De klimaatcrisis toont dat onze huidige logica van groei en bezit letterlijk haar grenzen bereikt. De zorgcrisis toont dat menselijke aandacht niet schaalbaar is. En de democratische crisis toont dat wantrouwen groeit waar mensen geen zeggenschap meer voelen over wat van hen is.
Wat ontbreekt, is niet innovatie of geld, maar infrastructuur van vertrouwen en gezamenlijkheid. Dat is precies wat commons based solutions proberen te herstellen.
Wat zijn commons eigenlijk?
De commons zijn geen utopie, maar een oud principe dat opnieuw relevant wordt. Het zijn middelen en praktijken die gemeenschappelijk beheerd worden, buiten de logica van staat of markt. Denk aan gedeelde tuinen, energiecoöperaties, bibliotheken van spullen, open source software, collectieve zorgpraktijken of coöperatief wonen.
Het belangrijkste aan een commons is niet wat je deelt, maar hoe: door zelforganisatie, gedeelde verantwoordelijkheid en wederkerigheid. Commons zijn plekken waar mensen hun afhankelijkheid niet ontkennen, maar omzetten in kracht.
In die zin vormen ze een moreel alternatief voor de twee dominante systemen die elkaar in evenwicht houden — de markt en de staat. Waar de markt zegt: ‘ieder voor zich’, en de staat zegt: ‘wij zorgen voor u’, zegt de commons: we zorgen samen voor wat ons toebehoort.
De nieuwe morele infrastructuur
De toekomst vraagt niet enkel nieuwe technologie, maar een nieuw ethisch kader. De commons bieden dat: ze oefenen ons opnieuw in gedeeld eigenaarschap, zorg en betrokkenheid. Ze leren ons dat democratie geen stemhokje is, maar een praktijk van onderhouden en delen.
Van stadslandbouw tot open kennisnetwerken — over heel Europa groeit een nieuwe cultuur van doen in vertrouwen. Burgers, kunstenaars, onderzoekers en lokale besturen herontdekken hoe ze samen publieke waarde kunnen scheppen.
En dat is geen nostalgie naar vroeger, maar een radicaal hedendaagse oefening in volwassen burgerschap: leren delen, leren luisteren, leren beheren wat van iedereen is.
De rol van beleid: ondersteunen, niet overnemen
Als we commons ernstig nemen, moeten overheden hun rol herdenken. Niet als eigenaar of uitvoerder, maar als ondersteuner van burgerlijke verbeelding. Steden en regeringen kunnen ruimte, tijd en infrastructuur vrijmaken voor zelfbeheer — in plaats van het voortdurend te professionaliseren of te commercialiseren.
Een beleid dat commons toelaat, erkent dat er tussen de markt en de overheid nog een derde ecosysteem bestaat: het burgerlijk weefsel dat de samenleving samenhoudt. Het vraagt moed van politici om controle te delen, maar het is precies dat wat vandaag ontbreekt: vertrouwen in burgers.
Van crisis naar cultuur
Commons based solutions zijn geen technische oplossingen, maar culturele transities. Ze veranderen niet enkel hoe we produceren of organiseren, maar ook hoe we betekenis geven. Ze brengen een andere manier van kijken naar waarde, succes en groei.
In plaats van winst: zorgzaamheid. In plaats van concurrentie: coöperatie. In plaats van bezit: betrokkenheid.
Als we die cultuur niet herontdekken, blijven we hangen in symptoombestrijding — beleid dat crisis na crisis managet zonder de onderliggende logica te veranderen.
Waarom dit nu moet
De volgende tien jaar worden beslissend: we kunnen doorgaan met het logische einde van de marktmaatschappij — een uitgeputte aarde en een verdeelde mensheid — of we kunnen de omslag maken naar gedeeld beheer van onze bestaansbasis.
De commons zijn geen wondermiddel, maar wel een nieuwe taal van mogelijk samenleven. Een taal waarin vertrouwen, wederkerigheid en collectieve zorg geen luxe zijn, maar de kern van menselijke beschaving.
Tot slot
Misschien is dat de grote opdracht van onze tijd: niet enkel de planeet redden, maar onszelf opnieuw leren verbinden. We moeten opnieuw leren delen — niet uit nostalgie, maar uit noodzaak. Want alleen wat gedeeld wordt, kan blijven bestaan.
Auteur: Koen Wynants