In het regeerakkoord 2019-2024 toont de Vlaamse Regering de ambitie om, in navolging van Engeland (2011) en Nederland (2015), op het lokale bestuursniveau aan de slag te gaan met het Right to Challenge (= het ‘uitdaagrecht’ of ‘het recht om uit te dagen’). Deze vorm van burgerparticipatie verschaft bewoners van een buurt/wijk/gemeente, verenigingen van burgers of andere (maatschappelijke) organisaties het recht om een lokaal bestuur uit te dagen en op die manier een taak over te nemen die door of voor (i.e. door professionele dienstverleners) deze overheid wordt uitgevoerd.

Als Commons Lab hebben we heel wat kritische vragen en bedenkingen. Het is in de eerste instantie een negatieve benadering van de democratie en van de overheid. We hopen dat de ‘Right to challenge’ niet draait om de vervanging van publieke diensten zoals in Engeland en Nederland. We vrezen dat ‘The right to challenge’ een competitie en wantrouwen kan veroorzaken bij/tussen zowel ambtenaren als burgers.

Terwijl wij geloven in positieve benadering van democratie, steden, gemeenten, gemeenschappen,… Een stad/gemeente/regio beschouwen wij als een gemeengoed. Een gedeelde bron van ruimte, tijd, infrastructuur, kennis, welvaart, … Alle burgers, ambtenaren, politici, kennisinstellingen, ondernemers, … beschouwen wij als gelijkwaardige gebruikers, partners, als mede beheerders (‘commoners’). Wij zijn allemaal samen ‘de gemeente’. Wij geloven in volwaardige samenwerking tussen alle actoren, uitgaande van een gedeelde verantwoordelijkheid. Burgers zijn in onze logica geen klanten waaraan je diensten moet leveren, maar mensen die actief willen bijdragen aan de stad.

Wij zijn ons er van bewust dat deze commonsbenadering nog niet wijdverspreid is in Vlaanderen. Wij zijn van oordeel dat de steeds frequentere commonsinitiatieven niet langer in de marge zouden moeten opereren en zelfs het fundament zouden moeten worden van de democratische vernieuwing in Vlaanderen.

Daarom trachten we de komende jaren samen met burgercollectieven, onderzoekers, beleidsmakers, juristen, partners allerhande te onderzoeken hoe we van onderuit ‘The Right to common’ kunnen introduceren in de Vlaamse context. Een positief recht dat niet gericht is op een vervanging van publieke diensten, maar in zich de waarden van ‘zorg’ en ‘verbetering’ draagt en ook het recht op initiatief van de burgers erkent. Een wettelijke verankering/erkenning van commonsinitiatieven in Vlaanderen, van een vernieuwde visie op steden/gemeenten (als gemeengoed), vernieuwde samenwerking tussen burger en bestuur (als gelijkwaardige partners, commoners). Zowel op Vlaams (in de vorm van een ‘commonsdecreet’) als op lokaal niveau (‘gemeentewet’).

Commons Lab tevreden over standpunt VVSG mbt ‘Right to challenge’

In februari 2021 werden Koen Wynants van Commons Lab samen met Michel Bauwens uitgenodigd op het Labo lokale burgerparticipatie om samen onze visie, kennis en praktijkervaring te delen. We hebben de mogelijkheid gekregen om kritische vragen te stellen. Dit aan de hand van theorie en concrete praktijk in Vlaanderen. En we hebben voorgesteld om de blik te verruimen naar andere beleidsinstrumenten zoals ‘The Right to common’.

We zijn erg tevreden dat de Vlaamse steden en gemeenten onze bezorgdheden ernstig hebben genomen. We hopen dat we de komende maanden ook via dit Labo experimenten rond ‘Right to common’ kunnen laten onderzoeken.

Volledig standpunt VVSG over ‘Right to challenge: https://www.vvsg.be/Publiek/nieuwsberichten/VVSG-standpunt%20Right%20to%20Challenge.pdf

Presentatie Koen over ‘de Verborgen Kloostertuin’

Right to common in Vlaanderen

Het right to common heeft in 2017 zijn intrede gedaan in de zoektocht naar nieuwe methoden om de veranderende verhouding tussen burger en overheid mee vorm te geven. Meer bepaald in de stad Gent waar Michel Bauwens (‘P2P foundation’) samen met bewoners, stad, … een ‘Commons Transitieplan’ opstelde. Voor zover wij weten is ‘The right to common’ door de stad nog niet vertaald naar een ‘gemeentewet’.

In het kader van Antwerpen Barok 2018 en de tentoonstelling Experience Traps nodigden het Middelheimmuseum en de Groendienst van de stad Antwerpen het Spaanse kunstenaarscollectief Recetas Urbanas uit. Zij realiseerden samen met buurtbewoners en andere geïnteresseerden een groensculptuur op het De Coninckplein in Antwerpen. Commons Lab heeft samen met de Groendienst en de buurtbewoners de opmaak van een ‘commons akkoord’ gefaciliteerd.

Commons Lab heeft tussen 2018 en 2020 getracht om het concept van de ‘Buurtcontracten’ te vernieuwen. Dat beleidsinstrument bestaat al jaren in Antwerpen. In kader van de ‘decentralisatie’ is deze bevoegdheid van de stad naar de districten verhuist. Dat was/is een gelegenheid om het instrument te evalueren, verdiepen, bij te sturen.

Commons Lab heeft mee een participatief traject geïnitieerd in de stad Antwerpen waar actieve burgers, verenigingen, middenveld, … en ambtenaren van het gloednieuwe ‘Team commons’ van de stad Antwerpen samen een nieuw ondersteuningsaanbod op maat van de bottom-up beweging in Antwerpen vorm geven.

Leer meer

• P2P Foundation Wiki : https://wiki.p2pfoundation.net/Bologna_Regulation_for_the_Care_and_Regeneration_of_Urban_Commons

• Labgov: https://labgov.city/explore-by-lab/bolognalab/

• Nederlandstalig voorbeeld van een ‘Commons akkoord’: https://commonslab.sharepoint.com/:b:/s/CommonsLabextern/EXPjeE6Ax-xMtv2VtUrF9pMBuJHezs5vSl89Jx-BEhAPMQ?e=WcqYJC

Wat is Right to common?

Het ‘right to common’ sluit nauw aan bij ‘The right to the city’, het recht van alle inwoners, huidige of toekomstige, permanent of tijdelijk, om in rechtvaardige, inclusieve, veilige en duurzame steden, dorpen, … te wonen, te gebruiken, te bezetten, te produceren, te beheren, te genieten als commons die essentieel zijn voor een volwaardig, ‘fatsoenlijk’ leven. Het ‘Right to common’  is een participatievorm die individuele burgers, georganiseerde groepen en verenigingen van burgers, samenwerkingsverbanden of ondernemers de mogelijkheid biedt om een stuk(je) stad/gemeente als een common te gebruiken, verzorgen, beheren, bewonen, regenereren,… In samenspraak met het bestuur, andere burgers, …

Dat gebeurt op basis van vooraf een algemeen gedefinieerde criteria en vereisten. Het lokaal bestuur stelt deze algemene criteria en vereisten samen met burgers vast in een reglement. Per case wordt er in dialoog een samenwerkingsovereenkomst op maat opgesteld.

Hier de link naar het beleid in Bologna, die wereldwijd als dé referentie wordt beschouwd: http://www.comune.bologna.it/media/files/bolognaregulation.pdf

Open oproep aan burgercollectieven en lokale besturen in Vlaanderen

Commons Lab is op zoek naar allerhande ‘best practices" waarbij overheden en burgercollectieven op een gelijkwaardige manier samen werken, afspraken maken mbt gedeeld beheeer. Uit deze goede praktijken willen we conclusies trekken of en onder welke vorm Right to Common breed uitgerold kan worden in Vlaanderen.

Burgercontract Stad Peer

Een burgercontract is een overeenkomst tussen de Stad Peer en een individu of een vereniging. Zo werken de Stad Peer en burgers samen aan een betere gemeente. Bijvoorbeeld: een buurtvereniging staat in voor het onderhoud van een volkstuintje, buurtpleintje of groenstrook. De vereniging onderhoudt een stukje openbaar domein en in ruil daarvoor stelt de Stad Peer materialen en financiële middelen ter beschikking. Meer info: zie website stad Peer.

We zijn op zoek naar nog meer inspirerende burgercollectieven en lokale besturen in Vlaanderen die samen werken. Neem contact op met koen(at)commonslab.be

Samenwerking met (Italiaanse) kennisinstellingen en overheden

Specifiek mbt deze topic kijken wij vooral naar Italiaanse steden en gemeenten. Dankzij prof. Esther Van Zimmeren ( Hoogleraar│Professor IP Law & Governance, Universiteit Antwerpen, Urban Studies Institute) zijn we in contact gekomen met een Italiaanse onderzoekster Chiara Insalati (Universiteit Macerat).

We hebben samen in het voorjaar van 2022 een Seminarie ‘FROM ITALIAN TO EUROPEAN CITIES: SEARCHING FOR A FRAMEWORK FOR CIVIC PARTICIPATION THROUGH THE COMMONS’ georganiseerd. We onderzoeken momenteel de verdere samenwerking met Vlaamse en Italiaanse onderzoekers en ambtenaren.

Right to common Bologna (bron: MO*-magazine)

De Italiaanse stad Bologna nam in 2014 een gemeenteraadsbesluit aan dat cocreatie tussen overheid en burgers wettelijk vastlegde. Deze institutionele vernieuwing zorgt ervoor dat bestuur en inwoners de ontwikkeling van de stad zien als een gemeenschappelijk goed. Dit gaat veel verder dan inspraak in het beleid. De inwoners van de stad kunnen nu wettelijk mee de stad maken én beheren.

Rewind naar 2011. Enkele dames wilden zitbanken plaatsen in het parkje Piazza Carducci. Ze vroegen het stadsbestuur de toestemming om dat te doen. Bezoekers van het parkje hadden nu eenmaal geen plek om te zitten. Hoe simpel de vraag van deze dames ook was, geen enkele stadsdienst kon die toestemming verlenen. Meer zelfs: het was illegaal om zelf bij te dragen aan de invulling of verfraaiing van de openbare ruimte.

Actief burgerschap 2.0

Met het gemeentebesluit en stadsbeleid rond de ‘beni communi’ (het gemeenschappelijk goed) is de situatie nu drastisch anders. ‘We zijn geëvolueerd van een situatie van ‘dit kan niet’ naar ‘yes, we can together’’ vertelt Luca Rizzo Nervo, schepen van sociale innovatie. Burgers kunnen nu actief participeren. Er is een fundamenteel nieuwe relatie ontstaan tussen stadsbestuur en burgers. De stad neemt daarin een ondersteunende rol op. ‘Bologna wordt een stad aangedreven door sharing en samenwerking’, aldus de schepen. Sinds de start van het beleid rond de ‘beni communi’ zijn al meer dan 200 projecten met en door burgers opgestart.

Bologna is samenwerken

De non-profitorganisatie ‘Advocaten aan het Werk’ is een vrijwilligersorganisatie die een van die projecten heeft opgestart. Ze namen het op zich om een met graffiti besmeurde historische site op te knappen. Het werd een mooi voorbeeld van samenwerking tussen burgers, organisaties en overheid. De stad en de eigenaar van het gebouw zorgden voor de verf, werktenues en ander materiaal. Buren pikten via sociale media op dat dit initiatief aan de gang was. Velen van hen gingen een handje toesteken. Dit spontane initiatief vertolkt perfect de baseline van de stad: ‘Bologna è collaborare’, ‘Bologna is samenwerken’.

Nieuwe vorm van democratie en stadsmaken

Dergelijke initiatieven illustreren hoe de idee van de ‘beni comuni’ een heel nieuwe kijk op de samenleving is. We zijn gewend om een grens te zien tussen privé en gemeenschap. ‘De huidige manier van samenleven is gebaseerd op twee pijlers’, vertelt professor Christian Iaione, coordinator van het Laboratory for the Governance of Commons (LabGov) en inspirator van de idee van ‘beni comuni’. ‘Privé proberen we via bv. werken zoveel mogelijk middelen te genereren om te kunnen leven, ons te verplaatsen, … en onze sociale status te verhogen. Daarnaast besteden we het beheer van de gemeenschap uit aan politici en bestuurders’.

De ‘beni comuni’ wist die scheidingslijn uit. Burgers zijn tegelijk gebruikers en producenten. Ze kunnen zelf bv. energie produceren en met de opbrengsten betalen voor andere goederen of diensten. ‘In Italië komt het voor dat ouderen samen investeren in zonnepanelen en met de opbrengsten collectief een verpleegster inschakelen om hen te verzorgen. Zo hoeven ze niet naar een ouderentehuis’, aldus Iaione. Andere voorbeelden zijn ouders die zelf kinderopvang of crèches organiseren, buurten die zwerfvuil in de wijk aanpakken of de oprichting van stadslandbouwcoöperaties.

Een nieuwe overheid: faciliteren en nudging

Deze nieuwe manier van samenwerken tussen burger en overheid, vraagt ook een andere opstelling van het stadsbestuur.  ‘Wat we nodig hebben is een nieuwe overheidscultuur en het plukken van de vruchten van sociale initiatieven’, aldus burgemeester Virginio Merola, ‘en dat vraagt tijd en engagement. We moeten weg van bureaucratisch formalisme en eerder de kracht van informele processen en persoonlijke relaties benutten’.

Om te komen tot een ‘samenwerkende stad’ moeten burgers, overheid, ondernemers, scholen en andere stadsmakers leren om in vertrouwen engagementen voor de lange termijn te nemen. Volgens burgemeester Merola zal ‘elke stad zelf moeten experimenteren en leren hoe het binnen deze nieuwe cultuur co-creatie kan doen werken’. Bologna kiest voor faciliteren (onder andere door een realtime kaart van de stad ter beschikking te stellen waarop alle initiatieven zijn te volgen), nudging en het opleiden van stadsmedewerkers over hun nieuwe rol. Op die manier wil het stadsbestuur zijn burgers in staat stellen om de stad mee te beheren. En dat is waar burgemeester Merola naar toe wil: ‘hoe minder de centrale administratie dingen opneemt, hoe meer de dingen werken’.