Over de ‘Grond van de (landbouw)zaak’ - Verslag, conclusies en vervolg Open Voedselraad Antwerpen  

Op de Antwerpse open Voedselraad van woensdag 31 januari 2024 werden gericht een aantal specifieke sprekers uitgenodigd om informatie te verzamelen over de ‘Grond van de landbouwzaak. Hoeveel (publieke) landbouwgronden zijn er nog? Wie is eigenaar? Hoe worden ze momenteel gebruikt? Hoe zouden we ze in de toekomst betaalbaarder, ecologischer kunnen maken? Kunnen we opnieuw een sociale invulling geven aan landbouwgronden zoals weleer? In Antwerpen is er net zoals in de meeste Vlaamse steden en gemeenten geen bewust ruimtelijk landbouwbeleid wat ook de duurzame landbouwtransitie sterk hindert. 

Gemeenten, OCMW’s, kerkfabrieken, provinciebesturen en hogere overheden bezitten samen heel wat publieke gronden. Bijvoorbeeld in Oost-Vlaanderen ruim 10% van de oppervlakte, of bijna 28.000 ha. De jongste 10 jaar evolueerde dit publiek grondbezit sterk via omvangrijke aankopen en verkopen. De redenen daarachter zijn ontwikkelingen voor natuur, industrie, recreatie, wonen, waterbeheer en infrastructuurwerken, of het genereren van geld voor eigen projecten. De opvallende afwezige in het grondenmanagement van de openbare besturen is een landbouwbeleid. De analyse van publieke grondtransacties in gans de provincie Oost-Vlaanderen tussen 2010 en 2020 levert amper voorbeelden met een landbouw- of voedseldoelstelling. Het doctoraatsonderzoek van Hans Vandermaelen (UGent – ILVO) brengt deze realiteit scherp in beeld. Vandermaelen bestudeerde niet alleen de totale hoeveelheid publiek grondbezit in 2020, maar ook de evolutie ervan tussen 2010 en 2020. Zowel het aantal aankopen als verkopen van publieke eigendommen ligt hoog. 

Het aantal verkooptransacties - vooral door de OCMW’s en de kerkfabrieken - is spectaculair te noemen, zeker in vergelijking met de eeuwenlange geschiedenis van deze gronden. Het grondbezit van alle OCMW’s samen daalde het laatste decennium met bijna 20%. Dat van alle kerkfabrieken samen met bijna 10%. Met de opbrengst financierden de verkopers projecten in het eigen werkveld of op het eigen grondgebied. De verkopende besturen verantwoorden de transacties met de boodschap dat een verkoop niets wijzigt aan de planbestemming van de grond, dus weinig impact. 

Het argument klopt ten dele: landbouwgrond blijft meestal landbouwgrond. Maar het negatief effect op de landbouwbedrijven blijkt toch veel groter dan vermoed, legt Hans Vandermaelen uit. Via kwalitatief onderzoek legde hij de processen bloot die zich voltrekken bij de landbouwbedrijven in het geval van een verkoop. 
 
Het is het feitelijk landbouwgebruik dat drastisch kan gaan schuiven. Er wordt aan de verkoopzijde steevast gestreefd naar een zo hoog mogelijke prijs, waardoor aan de aankoopzijde kapitaalkrachtige actoren, niet noodzakelijk met landbouwdoelstellingen, sterker staan. Sommige pachters voelen zich genoodzaakt om toch zelf te kopen en steken zich in schulden. Ze hopen op die manier de toekomst van hun familiaal landbouwbedrijf veilig te stellen, maar maken het voor hun opvolgers onbetaalbaar om het bedrijf over te nemen. Wanneer de gronden verkocht worden aan anderen, dan hebben die het recht om een pachtovereenkomst stop te zetten als ze er zelf aan landbouw willen doen.’ 

Een casestudie over de eigendommen van OCMW Gent toont ook een inschatting van de breedte van het fenomeen. In Oost-Vlaanderen pachten 160 verschillende landbouwers meer dan 10% van hun areaal bij het OCMW van Gent. Gemiddeld gaat het zelfs over 30%. ‘Een eventuele verkoop van zulke OCMW gronden beïnvloedt hoogstwaarschijnlijk ook de overige 70%, want uit eerder onderzoek weten we dat het verlies van zelfs een klein deel van het bedrijfsareaal tot een faillissement kan leiden. Boeren die zich gedwongen voelden om hun pachtgrond duur te kopen dreigen anderzijds te eindigen met een moeilijk over te nemen bedrijf met een hoge schuldgraad.’ 

Het besluit is dat het ruimtelijk effect van een verkoop van publieke gronden, die van oudsher voor landbouw dienden, zowat drie keer zo groot is dan je zou verwachten. De facto wordt er vanuit Gent over de toekomst van 160 landbouwbedrijven mee beslist. De casestudie OCMW Gent suggereert dat er in heel Vlaanderen vele honderden landbouwbedrijven zijn wiens toekomst mee afhangt van het grondbeleid van publieke instellingen. Het negatief effect van verkopingen op de betrokken landbouwbedrijven wordt tot nu toe onderschat of genegeerd. De realiteit ervan blijkt nog niet doorgedrongen, zelfs niet bij openbare besturen die actief inzetten op een lokale voedselstrategie. 

“In de provincie Antwerpen is 46% van het ruimtelijk bestemd landbouwgebied feitelijk gebruikt door niet-landbouwtoepassingen. De cijfers over publieke gronden voegen daar een nieuwe vaststelling aan toe. Ze tonen hoe de afwezigheid van landbouwdoelen in het grondbeleid van alle openbare besturen de landbouwruimte nog verder onder druk zet. ”
— Hans Vandermaelen

Net op het moment dat de landbouwsector voor gigantische uitdagingen staat, toont dit onderzoek dat het grondbeleid van publieke instellingen wordt gekenmerkt door een quasi-totale afwezigheid van landbouwdoelen. Tegelijk toont de analyse voor vele andere beleidsdomeinen ook aan hoe belangrijk publiek grondbezit is om succesvol beleidsdoelen te realiseren. Met 10 % publieke grond is er nog steeds een groot potentieel om ook een gericht landbouwbeleid te realiseren. 

De Landgenoten 

De Landgenoten zet in op het beheer van gronden als een common, een gemeengoed waar de hele maatschappij verantwoordelijk voor is en de vruchten van kan plukken. Dit nieuwe idee heeft tijd nodig om te rijpen in de geesten van de mensen. Maar het is tegelijkertijd heel logisch: net zoals water en lucht is voedsel immers een basisbehoefte waarvoor landbouwgrond noodzakelijk is. Met deze innovatieve oplossing inspireren we tal van organisaties, start-ups, sociale ondernemingen, overheden, … 

De Landgenoten is een coöperatie en een stichting die landbouwgrond koopt met het geld van aandeelhouders en schenkers. Zij verhuren die grond aan bioboeren via loopbaanlange contracten. Door boeren een langlopend huurcontract aan te bieden, stimuleren we de groei van duurzame landbouw in Vlaanderen, verzekeren we de continuïteit van landbouwbedrijven en beschermen we de opgebouwde bodemvruchtbaarheid voor de volgende generatie bioboeren. We nemen trouwens ook grond in beheer of geven advies aan grondeigenaren om hun grond duurzaam te laten bewerken. Bovendien zoeken we overnemers voor landbouwers die stoppen. 

De Landgenoten kwamen hun Toolbox voorstellen voor lokale besturen. Een lokaal bestuur kan optreden als grondeigenaar, facilitator en/of regulator. Deze toolbox geeft publieke grondeigenaren handvaten en inspiratie om zelf aan de slag te gaan met het bestemmen van hun publieke landbouwgrond voor duurzame, professionele landbouw.  

Ook Kim Verstrepen van het Kabinet van schepen Tom Meeuws kwam een korte toelichting geven. De stad Antwerpen beschikt sowieso over heel veel info en data. Maar die zijn nog niet verzameld en geanalyseerd. De stad/OCMW beschikt nog over publieke landbouwgronden, maar niet op het grondgebied Antwerpen. Heel deze thematiek is sowieso opgenomen in de Antwerpse Voedselstrategie. Ook in het vernieuwde Ruimtelijk Structuurplan van de stad is het thema ‘Ruimte voor voedsel’ opgenomen. Ook in Antwerpen is er dus nog heel wat onderbenut potentieel voor duurzamere en faire landbouw. De Kinderboerderij van Wilrijk heeft recent een nieuwe concessiehouder gekregen. De stad stelde een heel ambitieus programma als voorwaarde op. Er was heel veel interesse. 

Kinderboerderij Wilrijk als ‘best practice’ in Antwerpen 

Adje Van Oekelen (De Volle Grond, PAKT) kwam als één van de mede-initiatiefnemers De Kinderboerderij van Wilrijk voorstellen. Bezielers Steven, Tijl en Tim hebben enkele jaren geleden een team van experten samengesteld dat nodig was om een groot project als dit mogelijk te maken, dit team heeft de naam vzw De Koempanie gekregen. Het team bestaat uit dierenverzorgers, leerkrachten, boeren, bodemexperten en sociale organisaties. Allemaal samen hebben ze ervoor gezorgd dat die Kinderboerderij in Wilrijk eindelijk weer de deuren kon open doen. De kinderboerderij moet een plaats zijn waar maatwerk, duurzaamheid, educatie en ontspanning centraal staan. Het moet een gezellige en aangename plaats worden voor de Wilrijkenaren, de Antwerpenaren en alle andere bezoekers.  
Voor de landbouw ligt de focus op de korte keten en ecologische landbouw technieken. Door het toepassen van innovatieve landbouwtechnieken kunnen ze reeds op korte termijn starten met telen. Ze zullen een community based principe toepassen waarbij ze met geïnteresseerde buurtbewoners aan de slag gaan zodat ook zij kunnen genieten van onze verse groenten.  

“De kinderboerderij moet over de hele lijn een sociale onderneming zijn. Ze willen een vangnet zijn voor kwetsbare mensen en jongeren en hen opvangen in een positieve omgeving. ”
— Adje, Kinderboerderij Wilrijk

Bij elke stap en beslissing die ze nemen zullen ze steeds kiezen voor de meest duurzame oplossing. Ze willen een voorbeeld zijn als het gaat om duurzaamheid. Hun aandacht zal vooral uitgaan naar de innovatieve landbouwtechnieken en ecologische regeneratie. Want hun grootste uitdaging zal de bodemverontreiniging zijn.  

Het laatste woord kreeg Lien Vrijders van de gloednieuwe ‘klimaatboerderij’ Grassroots. Lien is bioloog van opleiding en heeft al een hele carrière achter de rug. Ze hield zich bezig met het ​ verlies aan biodiversiteit en de ecologische uitdagingen die op ons afkomen door de klimaatverandering. Maar ze merkte dat de samenleving er traag op reageert. In 2014 is ze dan landwijzer gaan volgen. Dat is een praktijkgerichte landbouwopleiding die veel mensen aantrekt die niet uit een landbouwgezin komen. Zo belandde ze van achter de computer op het veld.   

Ze is vorig jaar na een heel lange en frustrerende zoektocht kunnen starten op een stuk landbouwgrond in Vremde, een deelgemeente van Boechout. Ze had geen enkel zicht op garanties voor het gebruik van de landbouwgrond na het opstartjaar 2023. In maart 2023 lanceerde de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) een projectoproep voor het perceel van 3,5 hectare, voor een korte keten-project. Lien Vrijders wist gelukkig met haar project ‘Grassroots’ de jury te overtuigen. Hierdoor kon ze verder weken op haar perceel. Gek genoeg heeft ze momenteel nog steeds geen enkele formele overeenkomst met de VLM.  

Word lid van nieuwe werkgroep 

Wervel vzw en de Landgenoten gaan een werkgroep opstarten om vervolgacties rond (publieke) landbouwgronden in elkaar te steken. Ze wil kijken of we tot beleidsaanbevelingen kunnen komen en ook de lokale situatie in Antwerpen concreet bekijken. Eerste bijeenkomst in de loop van maart 2024. 

Burgers, middenveldorganisaties, experten, landbouwers, … zijn allemaal welkom! Info en contact: dorinne@wervel.be  

  

Interessante links en presentaties: 

 

De Voedselraad Antwerpen is een samenwerking tussen Commons Lab vzw, Wervel vzw, Rurant, Fundament 2060, Saamo, Stadsakker, stad Antwerpen en allerhande Antwerpse voedselpioniers. 

Koen Wynants