De commons herdenken naar vandaag - 'Dit is morgen'

Hoe kunnen wij als burgers opnieuw greep krijgen op onze leefomgeving, een toekomst creëren waarin geld en eigendom minder dominant zijn en onze wereld behoeden voor een ecologische ramp? Misschien ligt de sleutel bij de commons. Het moet mogelijk zijn om dit eeuwenoude, maar in de verdrukking geraakte systeem van gemeenschappelijk beheer van gronden en hulpbronnen te transformeren naar de wereld van nu, vinden Thomas Decreus en Christophe Callewaert. Hun ideeën hierover schreven ze neer in “Dit is morgen”, een inspirerend boek.

De commons een hippe trend? Dan is het kapitalisme een modegril

There was a big high wall there that tried to stop me;

Sign was painted, it said private property.

But on the back side it didn’t say nothing;

This land was made for you and me

Met deze woorden van Woody Guthrie start het hoofdstuk over eigendom in het boek “Dit is morgen” van Thomas Decreus en Christophe Callewaert. In veertig ongemeen boeiende bladzijden vertellen de auteurs de geschiedenis van de commons. Een common betekent letterlijk een gemene of gemeenschappelijke grond. De commons en het werkwoord ‘commoning’ verwijzen naar een beheersysteem en een sociale praktijk waarbij een groep mensen of een hele gemeenschap de verantwoordelijkheid deelt over middelen of hulpbronnen, die middelen gemeenschappelijk in bezit neemt of zelf beheert. Dit gebeurt vrijwel altijd buiten de staat en de markt om.

Vrije toegang tot basisvoorzieningen

In Europa, maar ook elders, steunden plattelandbewoners eeuwenlang op het gebruik van zo’n gemene gronden – bossen, moerassen, weiden, landbouwgronden, maar ook meren en rivieren – om zichzelf in stand te houden. Het bestaan en het gebruik van gemeengoed werd soms officieel vastgelegd. Dat gebeurde bijvoorbeeld in het Engelse ‘Charter of the Forest’ van 1217, een toevoeging bij de Magna Carta. Het document benadrukte dat gewone mensen blijvend toegang moesten krijgen tot de bossen, rivieren, weilanden en moerassen die cruciaal waren voor hun dagelijks overleven.

Een te idyllisch beeld ophangen over die periode, is misplaatst. Ook al vermeed gemene grond extreme armoede, het leven was ongemeen hard. Toch zijn wij vandaag in een bepaald opzicht slechter af, vinden Decreus en Callewaert. Van veel middelen die vroeger vrij of nagenoeg gratis ter beschikking waren – voedsel, grondstoffen, gewassen, energiebronnen – zijn wij vandaag afgesneden. “We beschikken over geen enkele vorm van rechtstreekse en vrije toegang tot die basisvoorzieningen. In het verkrijgen ervan zijn we volledig afhankelijk van staten en grote bedrijven.”

Privatiseringsgolf en kolonisering

Hoe is het zover kunnen komen? De auteurs analyseren hoe de commons – gedreven door veranderingen in de landbouw, de economie en de eigendomsverhoudingen – stilaan in de verdrukking raakten. De processen van privatisering en toe-eigening gebeurden langzaam en sluipend, tegelijk gingen ze gepaard met repressie en schrijnende armoede. In het Engeland van de zestiende en zeventiende eeuw zwierven veel families bedelend rond. Diefstal en plundering tierden welig. Het antwoord van de machthebbers was bikkelhard. Landlopers werden gebrandmerkt of gegeseld, moesten dwangarbeid verrichten of kwamen, godbetert, terecht in verbeteringsgestichten en gevangenissen.

In Engeland waren de stuwende krachten achter de privatiseringsgolf de kerk en de adel, later het Britse parlement. De toe-eigenings of enclosure-politiek breidde zich met de kolonisatie uit tot overzeese gebieden. De conferentie van Berlijn van 1884-1885 bepaalde dat effectieve bezetting van een gebied automatisch uitmondde in het legale bezit ervan, met alle dramatische gevolgen vandien voor de lokale bevolking in Afrika en elders. Het verwoeste ecologisch en sociaal evenwicht is er tot vandaag vaak niet hersteld.

Hedendaagse landroof

De strategie van insluiting, privatisering en toe-eigening van de commons duurt vandaag voort. Het voorbije decennium werd wereldwijd meer dan 320.000 vierkante kilometer grond opgekocht door investeerders, weten Decreus en Callewaert. “Het is opvallend hoe weinig de hedendaagse landroof verschilt van de landroof ten tijde van het kolonialisme. Buitenlandse mogendheden hebben de vorm aangenomen van multinationale bedrijven en de Afrikaanse overheden keren zich af van de lokale bevolking in ruil voor zelfverrijking.”

Lokale gemeenschappen verliezen massaal land, er ontstaat armoede en ontworteling. Ook in Latijns-Amerika en Zuidoost-Azië spannen staten en multinationals samen om zich land toe te eigenen. “Land lijkt wel het nieuwe goud.” De belangen en gewoonten van de lokale gemeenschappen worden in de hang naar macht en economische efficiëntie volledig over het hoofd gezien. Door de introductie van monoculturen, chemische bestrijdingsmiddelen en meststoffen krijgen natuur en biodiversiteit bovendien rake klappen.

Naar vandaag

In de huidige tijd moeten de commons weer een rol spelen, vinden de auteurs van ‘De wereld morgen’. De economische logica verbonden aan het gemeenschappelijk beheer van schaarse goederen – zoals land, water en grondstoffen – heeft de potentie om onze wereld uit zijn huidige malaise te trekken. In zo’n systeem primeert de gebruikswaarde (het nut voor de mens) namelijk altijd op de ruilwaarde (de prijs van een product). In het kapitalisme is het net omgekeerd, en dat brengt een hoop miserie mee: vanuit winstoogpunt kan het bijvoorbeeld lonender zijn om panden onbewoond te laten dan mensen erin te laten trekken.

Schone lucht, proper water, een gezonde bodem, florerende oceanen en wouden hebben een hoge gebruikswaarde voor de mens, sterker: ze zijn noodzakelijk voor ons overleven. Vandaag verkwanselen we die rijkdommen of soeperen ze in hoog tempo op. Commons, en meer bepaald het creëren van globale commons, kan dit proces tegengaan. Waarom geen internationale akkoorden sluiten die vastleggen dat grote stukken land en zeeën niet langer commercieel geëxploiteerd mogen worden? Waarom geen taskforce oprichten die actief illegale ontginning opspoort en overtreders bestraft?

Het is een kwestie van politieke wil, vinden Decreus en Callewaert. En op lokaal vlak bestaan al veel geslaagde voorbeeden van commons. Burgers of gemeenschappen wekken hun eigen energie op, richten geefpleinen in, doen aan cohousing, geven vorm aan stadsboerderijen en gemeenschapstuinen ... “We doen er goed aan deze evolutie, die veel meer is dan een trend, serieus te nemen. Eigenlijk zijn die nieuwe commons zelfs het tegendeel van een hippe trend. De logica van de commons is oud, ouder dan het kapitalisme. Dus als commons een trend zijn, dan is het kapitalisme een vluchtige modegril.”

Auteur: Christine Huyge. Christine Huyge is zelfstandig journalist en eindredacteur. Deze tekst verscheen eerder in NESTEL, het blad van LETS (Local Exchange and Trading System) Antwerpen.